Drewniana bożnica
ok. 1895 | Synagoga w Zabłudowie | fot. Mathias Bersohn
ok. 1895 | Synagoga w Zabłudowie | fot. Mathias Bersohn
ok. 1895 | Synagoga w Zabłudowie | fot. Mathias Bersohn
Drewniana synagoga w Zabłudowie powstała w pierwszej połowie XVII wieku. W 1638 r. Krzysztof Radziwiłł dokonuje zmiany i zezwala Żydom zabłudowskim na budowę bożnicy przy ul. Suraskiej (obecnie Surażska) "na szóstym placu od Rynku".
Synagoga znajdowała się pomiędzy ulicami Białostocką i Surażską (nieopodal obecnego budynku Ochotniczej Straży Pożarnej w Zabłudowie). Cała budowla postawiona została z modrzewiu; miejscami tylko dopełniona dębem lub sosną. Sięgała 18 m wysokości i 11m szerokości z łamanym dachem, krytym gontem. Pod względem architektury obiekt zaliczano do najbardziej wartościowych synagog w Polsce.
Zabłudowska bożnica już w XIX wieku była opisywana jako „starożytna”, a niektóre z jej cech rozpoznawano jako typowe dla średniowiecznego budownictwa drewnianego. Z całą pewnością synagoga pamiętała Rzeczpospolitą sprzed Potopu Szwedzkiego i była ostatnim „drewnianym” łącznikiem z tak odległymi czasami. To ogromna strata nie tylko dla naszego regionu lecz całej Europy.
Bożnica jako niezwykle cenny zabytek stała się przedmiotem dokładnych badań już w okresie międzywojennym. W 1923 roku, na potrzeby wydziału architektury Politechniki Warszawskiej przeprowadzono pomiary budynku, które przetrwały na szczegółowych rysunkach technicznych.
Synagoga była opisywana m.in. przez Mathiasa Bersohna - polskiego historyka sztuki i kultury pochodzenia żydowskiego, fotografowana m.in. przez Aloisa Breyera - austriackiego architekta, czy Szymona Zajczyka (1901-1944) fotografika i badacza architektury sakralnej Żydów polskich.
Zasoby archiwalne Instytutu Sztuki PAN, Żydowskiego Instytutu Historycznego oraz powojenne, monumentalne opracowanie Marii i Kazimierza Piechotków pozwalają dziś zakładać, że jest to najlepiej udokumentowana, siedemnastowieczna synagoga drewniana I Rzeczpospolitej.
Synagoga została spalona 26 czerwca 1941 roku przez wkraczających do miasteczka żołnierzy niemieckich.
1914-1918 | Społeczność żydowska na tle drewnianej synagogi | z arch. National WWI Museum and Memorial (Kansas City, MO, USA)
1914-1918 | Synagoga w Zabłudowie | z arch. National WWI Museum and Memorial (Kansas City, MO, USA)
Finia Korowski opowiada o zniszczeniu synagogi w Zabłudowie:
Stoi jeszcze tylko bardzo stara synagoga, ogień jej się nie ima. Ja i mój ojciec, niech odpoczywa w pokoju, patrzymy, jesteśmy zdziwieni, fantazjujemy — to jest cud! Nie była to iluzja. Nagle nazistowscy chuligani, niech ich nazwiska i pamięć o nich zaginie, nadjechali samochodem. Rozlali benzynę wokół bardzo starej synagogi i podpalili ją... Tak oto bardzo sławna zabłudowska synagoga została wymazana z tej ziemi.
Lata 20. XX wieku | Wnętrze XVII-wiecznej synagogi z widokiem na bimę | z arch. YIVO Institute for Jewish Research (New York, USA)
Lata 30. XX wieku | Synagoga w Zabłudowie | fot. Berel Łoźnicki (białostocki fotograf)
Lata 20. XX wieku | Aron ha-kodesz, hebr. ארון הקודש - "święta arka" - rodzaj ołtarza służący do przechowywania zwojów Tory | z arch. Tomasza Wiśniewskiego
Lata 30. XX wieku | Synagoga w Zabłudowie | z arch. Tomasza Wiśniewskiego
Lata 30. XX wieku | Synagoga w Zabłudowie | fot. Szymon Zajczyk - z arch. MOAK
1934.04.03 | Członkowie Hechalutz Mizrachi hachshara Yavniel pozują przed drewnianą synagogą w Zabłudowie | z arch. United States Holocaust Memorial Museum
1935-1939 | Starożytna synagoga w Zabłudowie | z arch. Muzeum Wojska w Białymstoku
1935-1939 | Starożytna synagoga w Zabłudowie | z arch. Muzeum Wojska w Białymstoku
1935-1939 | Starożytna synagoga w Zabłudowie | z arch. Muzeum Wojska w Białymstoku
Lata 30. XX wieku | Synagoga w Zabłudowie | fot. z publikacji Zabludow yizkor-book (wyd. Buenos Aires, 1961)
Lata 20. XX wieku | Bet Midrasz - dom nauki - w judaizmie miejsce nauczania i wyjaśnień z dziedziny prawa żydowskiego (halachy), spełniającego również funkcję synagogi | fot. z publikacji Zabludov yizkor-book (wyd. Buenos Aires, 1961)
Społeczność
1916 | Sztetl - małe skupisko miejskie zachowujące tradycyjną obyczajowość żydowską - dzieci pozujące na tle drewnianej architektury Zabłudowa | z arch. YIVO Institute for Jewish Research (New York, USA)
1927 | Żydowski Bank Ludowy w Zabłudowie - od lewej u dołu: 5. Rabin Jochanan Mirski, 6. Yaakov Chesler (właściciel fabryki ropy) | z arch. Tilforda Bartmana
1930.06.03 | Zabłudów - Żydowska Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza "Poalei Zion" - młodzież z Kołomyi i Zabłudowa pozująca na dziedzińcu z oprawionym portretem Ber Borochowa | z arch. YIVO Institute for Jewish Research (New York, USA)
Lata 30. XX wieku | Jochanan Mirsky - ostatni rabin Zabłudowa | z arch. Tilforda Bartmana
Stary cmentarz żydowski
Lata 20. XX wieku | Grób rabina Elhanana Cwi na starym (nieistniejącym dziś) cmentarzu żydowskim przy ul. Sikorskiego w Zabłudowie | fot. z publikacji Zabludow yizkor-book (wyd. Buenos Aires, 1961)
Lata 30. XX wieku | Stary cmentarz żydowski w Zabłudowie (dziś nieistniejący) - Yitzhok Lopata przy grobie brata Michael Lopata zmarłego w 1904 roku w wieku 24 lat | z arch. Tilforda Bartmana
Cmentarz żydowski z XIX w.
Lata 70. XX wieku | Cmentarz żydowski w Zabłudowie - po prawej ohel cadyka Akiva Subotnik | z arch. Grażyny Zakrzewskiej-Dąb
Lata 70. XX wieku | Ohel cadyka Akiva Subotnik - nad wejściem wyryto inskrypcję poświęconą fundatorom grobowca | z arch. Grażyny Zakrzewskiej-Dąb
2017.11.27 | Cmentarz żydowski w Zabłudowie | fot. Marcin Ciuchniecki
2017.11.27 | Cmentarz żydowski w Zabłudowie - ohel cadyka Akiva Subotnik | fot. Marcin Ciuchniecki
2017.11.27 | Cmentarz żydowski w Zabłudowie - ohel cadyka Akiva Subotnik - nad wejściem wyryto inskrypcję poświęconą fundatorom grobowca | fot. Marcin Ciuchniecki
2017.11.27 | Cmentarz żydowski w Zabłudowie | fot. Marcin Ciuchniecki
2017.11.27 | Cmentarz żydowski w Zabłudowie | fot. Marcin Ciuchniecki
