Drewniana bożnica
ok. 1895 | Synagoga w Zabłudowie | fot. Mathias Bersohn
ok. 1895 | Synagoga w Zabłudowie | fot. Mathias Bersohn
ok. 1895 | Synagoga w Zabłudowie | fot. Mathias Bersohn
Drewniana synagoga w Zabłudowie powstała w pierwszej połowie XVII wieku (wzniesiona prawdopodobnie w latach 1614-1621) pomiędzy ulicami Białostocką i Surażską (nieopodal obecnego budynku Ochotniczej Straży Pożarnej w Zabłudowie). Był to budynek drewniany o wysokości 18 m i szerokości 11 m wykonany z modrzewiu z dachem łamanym, kryty gontem. Pod względem architektury obiekt zaliczano do najbardziej wartościowych synagog w Polsce. Synagoga została doszczętnie spalona 24 czerwca 1941 roku przez wkraczające do miasteczka wojska niemieckie.
Zabłudowska bożnica już w XIX wieku była opisywana jako „starożytna” a niektóre z jej cech rozpoznawano jako typowe dla średniowiecznego budownictwa drewnianego. Z całą pewnością synagoga pamiętała Rzeczpospolitą sprzed Potopu Szwedzkiego i była ostatnim „drewnianym” łącznikiem z tak odległymi czasami. To ogromna strata nie tylko dla naszego regionu lecz całej Europy.
Bożnica jako niezwykle cenny zabytek stała się przedmiotem dokładnych badań już w międzywojniu. W 1923 roku, na potrzeby wydziału architektury Politechniki Warszawskiej przeprowadzono pomiary budynku, które przetrwały na szczegółowych rysunkach technicznych.
Synagoga co chwilę była utrwalana na zdjęciach m.in. przez Mathiasa Bersohna - polskiego historyka sztuki i kultury pochodzenia żydowskiego, Aloisa Breyera - austriackiego architekta, czy Szymona Zajczyka (1901-1944) fotografika i badacza architektury sakralnej Żydów polskich.
Zasoby archiwalne Instytutu Sztuki PAN, Żydowskiego Instytutu Historycznego oraz powojenne, monumentalne opracowanie Marii i Kazimierza Piechotków pozwalają dziś zakładać, że jest to najlepiej udokumentowana, siedemnastowieczna synagoga drewniana I Rzeczpospolitej.
1914-1918 | Społeczność żydowska na tle drewnianej synagogi | z arch. National WWI Museum and Memorial (Kansas City, MO, USA)
1914-1918 | Synagoga w Zabłudowie | z arch. National WWI Museum and Memorial (Kansas City, MO, USA)
Lata 20. XX wieku | Wnętrze XVII-wiecznej synagogi z widokiem na bimę | z arch. YIVO Institute for Jewish Research (New York, USA)
Lata 30. XX wieku | Synagoga w Zabłudowie | fot. Berel Łoźnicki (białostocki fotograf)
Synagoga w Zabłudowie | fot. Szymon Zajczyk - z arch. MOAK
Aron ha-kodesz, hebr. ארון הקודש - "święta arka" - rodzaj ołtarza służący do przechowywania zwojów Tory | z arch. Tomasza Wiśniewskiego
Synagoga w Zabłudowie | z arch. Tomasza Wiśniewskiego
1934.04.03 | Członkowie Hechalutz Mizrachi hachshara Yavniel pozują przed drewnianą synagogą w Zabłudowie | z arch. United States Holocaust Memorial Museum
1935-1939 | Starożytna synagoga w Zabłudowie | z arch. Muzeum Wojska w Białymstoku
1935-1939 | Starożytna synagoga w Zabłudowie | z arch. Muzeum Wojska w Białymstoku
1935-1939 | Starożytna synagoga w Zabłudowie | z arch. Muzeum Wojska w Białymstoku
Społeczność
1916 | Sztetl - małe skupisko miejskie zachowujące tradycyjną obyczajowość żydowską - dzieci pozujące na tle drewnianej architektury Zabłudowa | z arch. YIVO Institute for Jewish Research (New York, USA)
1927 | Żydowski Bank Ludowy w Zabłudowie - od lewej u dołu: 5. Rabin Jochanan Mirski, 6. Yaakov Chesler (właściciel fabryki ropy) | z arch. Tilforda Bartmana
