[treść dokumentu]
Zabłudów 1635
Prawo od J.O. księcia IMci Janusza Radziwiłła wojewody wileńskiego hetmana WKL1 w roku 1635 miastu Zabłudowie dane2, a w roku 1781 miesiąca Septembris 11 dnia przez J.O. Książęcia IMci Heronima Radziwiłła podkomorzego WKL3 w Białej zaaprobowane. Kopiaa.
1. Że według przywileju od książęcia JMci danego, od JKM konfirmowanego4, mają być od wszelkich wyciągów dwornych5 wolni tak oni, jako i komornicy ich, na dworną usługę nie mają być pociągani, oprócz gwałtów na stawy pod zamkiem będące przypadających".
2. Iż wójt od nich ma być obierany, a po ekspiracyjej dożywocia pani Misiewiczowej za oddaniem sumy jej należącej 3 włóki z dawna do wójtostwa należące wójtowi, który by był na ten czas należeć mają, jeśliby też konsens był durante vita pani Misiewiczowej na ustąpienie tych włók otrzymany, że od książęcia JM konfirmacją tych włók mieć mają.6
3. Względem arendowych dochodów, które wchodziły do rąk książęcia JM annuatim, za oddaniem corocznym zł 1200 mają, bez prepedycyjej wszelakiej zostawać wolne, mając obrócenie tych intrat miejskich na potrzeby miasta należące.
4. Miasto tak jako teraz jest w swej cyrkumferencyjnej ma zostawać i luboby za czasem przyszło wałów zmniejszyć, tedy ci, którzyby za wałem mieszkania swe mieli mieszczanie zabłudowscy, pod tymże prawem i przywilejem zarówno z miastem siedzieć mają7.
5. Do miasta nie tylko ludzi kupieckich ziemiańskich, służałych przyimować, ale też i z włości zabłudowskiej, człowieka jakiego dobrego, bogatego, za, konsensem jednak książęcia JM przyimować im wolno będzie.
6. Zapisy i zeznania które ad praesentem Diem folwarczanie do ksiąg miejskich zabłudowskich wnosili, mają in suo robore zostawać, odtąt jednak juryzdykcja ich za. zamkiem ma być obrócona.8
7. Żydzi wedle prawa i zwyczaju Wielkiego Księstwa Litewskiego przy juryzdykcyjej zamkowej zostawać mają,9 a jako ratione pożytków ze wszystkiem, któregokolwiek stanu mieszczanie porównani zostają, tak też ratione podatków miejskich straży, składek i inszych powinności i rządów miejskich na ratuszu sądzić się mają.
8. Na odbieranie liczby z składanek miejskich, we 3 lata raz książę JM zsyłać będzie, przed którym komisarzem magistrat regestra perceptorum et ekspensorum położy i rationem ich dawać będzie mieszczanom i Żydom, którzy z mieszczany kolekty te składać będą. Te punkta do przywileju książęcia JM inserowane być mają.
Książę Radziwiłł, locus sigilli gentilitii.
Takowe punkta przywilejowi JKM [sic!] służące od antecesora mego dane aprobuję.
Datum w Białey10, dnia 11 Septembra 1781 (11 IX 1781 r.).
Hieronim książę Radziwił podkomorzy Wielkiego księstwa Litew skiego.Quorum ąuidem punctorum originale iidem offerentes post ingrossa-tionem in Acta officii praesentis ąuietatione, receperunt.
Antoni Hermanowski lantwójt zabłudowski,
Hieronim Kozłowski prezydent zabłudowski.
[przypisy]
a. w kop. 2 brak tytulatury, ale w regeście archiwista napisał: "Punkra należące do przywileju, który z osobna ma być mieszczanom zabłudowskim na piśmie dany książęcia JMci pana wojewody wileńskiego, hetmana WKL". Z tytulatury wnioskować można też, że mowa jest o Krzysztofie Radziwille, nie zaś o Januszu. W 1635 r. Właścicielem Zabłudowa był przecież Krzysztof a nie Janusz.
1. Radziwiłł Janusz (1612-1655 r.) był synem Krzysztofa hetmana w lit.i Anny Kiszczanki, odziedziczył dobra Zabłudów i Dojlidy po śmierci ojca w 1640 r. Tytuł wojewody wileńskiego otrzymał w 1653 r., hetmana wielkiego WKL w 1654 r. Zob. T. Wasilewski, Radziwiłł Janusz h. Trąby 1612-1655, PSB, t. XXX, s. 208-215.
2. W 1635 r. właścicielem Zabłudowa był jeszcze ojciec Janusza Krzysztof Radziwiłł.
3. Hieronim Radziwiłł (1759-1786) był ordynatem kleckim i podkomorzym WKL, od 1779 r. starostą mińskim. W 1775 r. poślubił ks. Zofię Dorotę Thuru i Taxis (1755-1800 r.). Por. W. Dworzaczek, op. cit., tab. 164 i K. Niesiecki, op. cit., t. VIII, s. 81.
4. Konfirmacja królewska ordynacji dla miasta Zabłudów nie jest znana.
5. Posługi pańszczyźniane.
6. Tak się też stało, Zofia Białowieska wdowa po Stanisławie Misiewiczu zyskała zatwierdzenie książęce na dożywocie. Wobec nie spłacenia przez Radziwiłłów sumy obciążającej wójtowszczyznę zabłudowską po matce odziedziczył zastawione dobra syn Stanisław Misiewicz, posiadający je do 1675 r.
7. Miasto było ufortyfikowane, otoczone wałami ziemnymi.
8. Do miasta należało 100 włók ziemi. Usadowiły się tam tzw. Folwarki Miejskie (dziś Folwarki Wielkie). Ten punkt ordynacji z 1635 r. spowodował, że podporządkowanie mieszkańców tej wsi miejskiej sądownictwu "zamkowemu" doprowadziło do schłopienia przedmieszczan, odtąd traktowanych na równi z chłopami pańszczyźnianymi.
9. W przedrozbiorowej Rzeczpospolitej Żydzi stanowili odrębny stan, nie podlegali prawu miejskiemu, od swych sądów kahalnych odwoływali się do sądów patrymonialnych, tj. właściciela ziemskiego.
10. Biała Radziwiłłowska, dziś Biała Podlaska.
Ordynacja porządku gwarantowała m.in. mieszczanom zabłudowskim, jak i ich komornikom zwolnienie od wszelkich wyciągów dwornych (posługi pańszczyźniane), a Żydzi zgodnie z prawem i zwyczajem Wielkiego Księstwa Litewskiego mieli zostawać przy jurysdykcji zamkowej. W tym czasie do miasta należało 100 włók ziemi. Na niej usadowiły się tzw. Folwarki Miejskie. Zgodnie z ordynacją mieszkańcy tej wsi miejskiej zostali podporządkowani sądownictwu "zamkowemu", a to doprowadziło do schłopienia przedmieszczan, odtąd traktowanych na równi z chłopami pańszczyźnianymi.
[komentarz] Grzegorz Pietrowski
Po śmierci Grzegorza Chodkiewicza i jego synów: podstolego litewskiego Andrzeja i starosty grodzieńskiego Aleksandra, połowa miasta i dóbr zabłudowskich - na mocy podziału rodzinnego - przeszła na ich siostrę Annę, żonę wojewody podlaskiego Pawła Sapiehy, a od 1585 r. żonę Pawła Paca, kasztelana wileńskiego. W 1599 r. Zabłudów dostał się w ręce rodu Radziwiłłów, kiedy to Krzysztof Radziwiłł nabył od Anny z Chodkiewiczów Pacowej i jej syna z pierwszego małżeństwa, Jana Sapiehy, majętność zabłudowską z 10 folwarkami. Nowy właściciel, nadając w 1635 r. ordynację miastu, postanowił uporządkować osadnictwo i życie w samym miasteczku.
Przejście Zabłudowa w ręce Radziwiłłów otworzyło nowe dzieje w historii miasta. Dzięki położeniu na granicy między Koroną a Litwą miało ono dogodne warunki rozwoju gospodarczego. W 1640 r. właścicielem dóbr zabłudowskich był syn Krzysztofa, Janusz. Zgodnie z treścią kopii drugiej ordynacja została nadana miastu Zabłudów w 1635 r. przez Janusza Radziwiłła, a w 1781 r. została zatwierdzona przez Hieronima Radziwiłła. W tej kopii omyłkowo wymieniony jest Janusz Radziwiłł jako nadawca ordynacji, podczas gdy w 1635 r. to jego ojciec - Krzysztof był wojewodą wileńskim i właścicielem Zabłudowa.
Najprawdopodobniej ożywienie gospodarcze w Zabłudowie i okolicach stało się przyczyną zatwierdzenia przez króla Jana Kazimierza 7 IV 1654 r. przywileju potwierdzającego na nowo lokację miasta na prawie magdeburskim.
Wydarzenia połowy XVII w. zahamowały ten rozwój. Działania wojenne i przemarsze wojsk przyniosły ogromne zniszczenia, a pożary i morowe powietrze dopełniły spustoszenia. Druga połowa XVII w. to ponowne zasiedlanie wsi przez nowo przybyłą tu ludność. W rezultacie nastąpiło też pewne przesunięcie etniczne i społeczne, zdecydowanie wzrosła liczba ludności chłopskiej. Zabłudów stał się miastem typowo rolniczym. (Grzegorz Pietrowski)
[co warto przeczytać]
Prawa i przywileje miasta i dóbr ziemskich. Zabłudów XV – XVIII w., oprac. J. Maroszek, Białystok 1994;
ks. Szot A., Dzieje rzymskokatolickiej parafii p.w. św. Apostołów Piotra i Pawła w Zabłudowie, Białystok 2003;
Wiśniewski J., Rozwój osadnictwa na pograniczu polsko-rusko - litewskim od końca XIV do połowy XVII wieku, "Acta Baltico-Slavica", t. 1, 1964, s. 115-136.
[opis zewnętrzny]
Kopia, jęz. polski.
[miejsce przechowywania]
Kopie: 1. Archiwum Archidiecezjalne w Białymstoku, Archiwum Dworu Zabłudowskiego;
2. Archiwum Narodowe Republiki Białoruś w Mińsku, F. 694, op. 2, nr 2642, k. 32-33 v.
Wypis dokumentu został zaczerpnięty z opracowania prof. Józefa Maroszka, Prawa i przywileje miasta i dóbr ziemskich, Zabłudów XV – XVIII w, Białystok 1994 r.