[treść dokumentu]
Krzysztof Radziwiłł książę na Birżach i Dubinkach, wojewoda wileński, hetman wielki WKL, administrator bystrzycki etc.etc. starosta.
Urodzonym p. Maciejowi Beczawskiemu urzędnikowi zabłudowskiemu, p. Piotrowi Brzozowskiemu i Janowi Jedleniczowi sługom i rewizorom moim.
Suplikowali mi żydzi zabłudowscy. Iż na tym placu, który im jest od Was ukazany, dla odległości i niewczesności miejsca bożnice budować nie mogą, przenieść pozwoliłem. Miejsce w ul. Suraskiej 5 placów od Rynku odjąwszy, na szóstym pozwoliłem im bożnicę stawić1.
A co się arendy zabłudowskiej tyczę, o te ze wszystkiemi Żydami zabłudowskimi uczynić postanowienie uczynię postanowienie,żeby bez szkody mojej było.
Zatym Was Panu Bogu poruczam.
Z Świadomości2 dnia 3 kwietnia Anno 1638.
Ręką swą. Loco sigilli.
[przypisy]
1. Lokalizacja ta pozostała aktualna do 24.06.1941 r., kiedy na nadanym w 1638 r. placu spłonęła słynna drewniana bożnica zabłudowska.
2. Świadomość należała do dóbr ojczystych odziedziczonych w 1604 r.; por. H. Wisner, Radziwiłł Krzysztof h. Trąby, op. cit., s. 281.
[komentarz] Grzegorz Pietrowski
Żydzi pojawili się w Zabłudowie prawdopodobnie w latach 20. XVI w. Na wschodnie tereny Rzeczypospolitej dotarli emigrując z miast Mazowsza, Wielkopolski i Małopolski. Dzięki ich osadnictwu na początku następnego wieku gmina Zabłudów była już powiatem; działał tu bowiem Wielki Sąd i odbywały się Zjazdy Sejmów Żydowskich Litwy. Zwierzchnią władzę nad Żydami sprawował król za pośrednictwem wojewodów. Osiedli w miastach prywatnych Żydzi zostali (w 1539 r.) wyłączeni spod kompetencji wojewody, przechodząc pod jurysdykcję panów miast. Książę Krzysztof Radziwiłł, widząc w tym możliwość uzyskania dochodów, zezwolił Żydom na osiedlenie się w Zabłudowie. W 1638 r. udzielił pozwolenia na budowę bożnicy przy ul. Suraskiej "na szóstym placu od Rynku". Jej lokalizacja pozostała niezmieniona aż do 24 VI 1941 r., kiedy to słynna drewniana bożnica zabłudowska spłonęła.
Synagoga została zbudowana z drzewa modrzewiowego bez użycia gwoździ. Drzewo dębowe i sosnowe występowało jedynie w niektórych miejscach jako ślady późniejszych rekonstrukcji. Według inkasu w 1646 r. w wyniku rekonstrukcji przybudowano dodatkowe oddziały modlitewne dla kobiet – babińce. Następne rekonstrukcje miały miejsce w 1705 i 1712 r. W 1765 r. odnowiono napisy w przedsionku. Majstersztykiem konstrukcyjnym i sztuki ciesielskiej był trzykondygnacyjny, łamany dach kryty gontem. Przed wejściem głównym znajdowała się wąska i niedostępna galeryjka o charakterze ornamentowym. Jeden ze szczytów narożnych, jak zauważył Jan Gloger: "nosi na sobie piętno stylu nazywanego dziś zakopiańskim". Obiekt miał 18 m długości i 11 szerokości. Nawę główną obiegał ozdobny fryz. Dwa pawilony flankujące budynek na jego rogach żywo przypominały koncepcję alkierzową stosowaną przy budowie polskich dworów. Podcienia i przybudówki naśladowały z kolei lokalne spichlerze i świronie. W przybudówkach mieścił się sąd rabinacki i zarząd kahału. Obok głównej bożnicy stał duży dom modlitwy zwany "Grojse Beth Midrasz". Był to prosty budynek kryty czterospadowym dachem, wyróżniał go jedynie z daleka widoczny detal – Gwiazda Dawida. Bożnica ta została wzniesiona najprawdopodobniej w 1894 r. z inicjatywy bogatej Żydówki Beli Aple. Budynek, podobnie jak synagoga, został spalony w czerwcu 1941 r.
Gmina Żydowska powstała w 1655 r., a jej zasiedlenia dokonała okręgowa gmina z Tykocina. Dzielnica żydowska znajdowała się w północno-zachodniej części miasta. Największe skupisko domów było w tzw. Zaułku żydowskim w rejonie głównej żydowskiej świątyni, a życie społeczności żydowskiej koncentrowało się wokół domów modlitwy i synagogi. Żydzi mieszkali także przy ulicach: Białostockiej, Suraskiej, Szkolnej, Łaziebnej, Przyrzecznej. Nieco wcześniej, bo 23 IV 1645 r. kolejny właściciel Zabłudowa, Janusz Radziwiłł, określił prawa Żydów zabłudowskich oraz procedurę sądową nad nimi. Zastrzegał w nich, by nie bluźnili przeciwko wierze chrześcijańskiej. W następnych latach wydawano kolejne dokumenty określające prawa Żydów. W 1662 r., po skardze starszych kahału zabłudowskiego, komisarze przeprowadzający rewizję włości zabłudowskiej zezwolili, aby Żydzi mogli stawać przed sądem zamkowym tak jak inni dopiero za trzecim pozwem. Prawo to zatwierdził w 1665 r. Bogusław Radziwiłł (mąż Anny Marii Radziwiłłówny, córki Janusza Radziwiłła), a później margrabina brandenburska Ludwika Karolina z Radziwiłłów, kolejna właścicielka Zabłudowa. Także w 1662 r. wzmiankowani komisarze rewizyjni ustanowili "porządki" w mieście Bogusława Radziwiłła, obowiązujące zarówno chrześcijan, jak i Żydów. Następne prawa ogłoszone jeszcze w tym samym roku dotyczyły sposobu karania Żydów, natomiast w 1687 r. ekonomi dóbr Ludwiki Karoliny z Radziwiłłów zezwolili im na wybudowanie kramnic na miejskim rynku.
Ostatnim rabinem w Zabłudowie, w okresie II wojny światowej, był Joachan Mirsky.
Ostatnim rabinem w Zabłudowie, w okresie II wojny światowej, był Joachan Mirsky.
[warto przeczytać]
Dakowicz S., Dzieje Zabłudowa, "Z Zabłudowskiej Ziemi...", 1994, nr 10;
Prawa i przywileje miasta i dóbr ziemskich. Zabłudów XV-XVIII w., oprac. J. Maroszek, Białystok 1994;
Wiśniewski T., Bożnice Białostocczyzny, Białystok 1992.
[opis zewnętrzny] Kopia, rękopis, jęz. polski.
[miejsce przechowywania] Zbiory prywatne.
Wypis dokumentu został zaczerpnięty z opracowania prof. Józefa Maroszka, Prawa i przywileje miasta i dóbr ziemskich, Zabłudów XV – XVIII w, Białystok 1994 r.